18 nairañjanāparivarto'ṣṭādaśaḥ
Technical Details
18 nairañjanāparivarto'ṣṭādaśaḥ|
māraśca bhikṣavaḥ pāpīyān bodhisattvasya ṣaḍvarṣāṇi duṣkaracaryāṃ carataḥ pṛṣṭhataḥ samanubaddho'bhūt avatāraprekṣī avatāragaveṣī| na ca kadācitkiṃcidavatāramadhyagacchat| so'vatāramanadhigacchannirviṇṇo vipratisārī prākrāmat||
tatredamucyate—
ramaṇīyānyaraṇyāni vanagulmāśca vīrudhāḥ|
prācīnamurubilvāyāṃ yatra nairañjanā nadī||1||
prahāṇāyodyataṃ tatra satataṃ dṛḍhavikramam|
parākramantaṃ vīryeṇa yogakṣemasya prāptaye||2||
namucirmadhurāṃ vācaṃ bhāṣamāṇo upāgamat|
śākyaputrā samuttiṣṭha kāyakhedena kiṃ tava||3||
jīvato jīvitaṃ śreyo jīvan dharmaṃ cariṣyasi|
jīvaṃ hi tāni kurute yāni kṛtvā na śocati||4||
kṛśo vivarṇo dīnastvaṃ antike maraṇaṃ tava|
sahasrabhāge maraṇaṃ ekabhāge ca jīvitam||5||
dadataḥ satataṃ dānaṃ agnihotraṃ ca juhvataḥ|
bhaviṣyati mahatpuṇyaṃ kiṃ prahāṇe kariṣyasi||6||
duḥkhaṃ mārgaṃ prahāṇasya duṣkaraṃ cittanigraham|
imāṃ vācaṃ tadā māro bodhisattvamathābravīt||7||
taṃ tathāvādinaṃ māraṃ bodhisattvastato'bravīt|
pramattabandho pāpīya svenārthena tvamāgataḥ||8||
aṇumātraṃ hi me puṇyairartho māra na vidyate|
artho yeṣāṃ tu puṇyena tānevaṃ vaktumarhasi||9||
naivāhaṃ maraṇaṃ manye maraṇāntaṃ hi jīvitam|
anivartī bhaviṣyāmi brahmacaryaparāyaṇaḥ||10||
srotāṃsyapi nadīnāṃ hi vāyureṣa viśoṣayet|
kiṃ punaḥ śoṣayetkāyaṃ śoṇitaṃ prahitātmanām||11||
śoṇite tu viśuṣke vai tato māṃsaṃ viśuṣyati|
māṃseṣu kṣīyamāṇeṣu bhūyaścittaṃ prasīdati|
bhūyaśchandaśca vīryaṃ ca samādhiścāvatiṣṭhate||12||
tasyaiva me viharataḥ prāptasyottamacetanām|
cittaṃ nāvekṣate kāyaṃ paśya sattvasya śuddhatām||13||
asti chandaṃ tathā vīryaṃ prajñāpi mama vidyate|
taṃ na paśyāmyahaṃ loke vīryādyo māṃ vicālayet||14||
varaṃ mṛtyuḥ prāṇaharo dhiggrāmyaṃ nopajīvitam|
saṃgrāme maraṇaṃ śreyo yacca jīvetparājitaḥ||15||
nāśūro jayate senāṃ jitvā caināṃ na manyate|
śūrastu jayate senāṃ laghu māra jayāmi te||16||
kāmāste prathamā senā dvitīyā aratistathā|
tṛtīyā kṣutpipāsā te tṛṣṇā senā caturthikā||17||
pañcamī styānamiddhaṃ te bhayaṃ ṣaṣṭī nirucyate |
saptamī vicikitsā te krodhamrakṣau tathāṣṭamī || 18 ||
lobhaślokau ca saṃskārau mithyālabdhaṃ ca yadyaśaḥ|
ātmānaṃ yaśca utkarṣedyaśca vai dhvaṃsayetparāṃ||19||
eṣā hi namuceḥ senā kṛṣṇabandhoḥ pratāpinaḥ|
atrāvagāḍhā dṛśyante ete śramaṇabrāhmaṇāḥ||20||
yā te senā dharṣayati lokamenaṃ sadevakam|
bhetsyāmi prajñayā tāṃ te āmapātramivāmbunā||21||
smṛtiṃ sūpasthitāṃ kṛtvā prajñāṃ caiva subhāvitām|
saṃprajānaṃ cariṣyāmi kiṃ kariṣyasi durmate||22||
evamukte māraḥ pāpīyān duḥkhī durmanā anāttamanā vipratisārī tatraivāntaradhāt||
atha khalu bhikṣavo bodhisattvasyaitadabhūt-ye kecicchramaṇā brāhmaṇā vā atītānāgatapratyutpanneṣvadhvasvātmopakramikāṃ śarīropatāpikāṃ duḥkhāṃ tīvrāṃ kharāṃ kaṭukāmamanāpāṃ vedanāṃ vedayanti etāvatparamaṃ te duḥkhamanubhavanti||
tasya me bhikṣava etadabhūt-anayāpi khalu mayā caryayā anayāpi pratipadā na kaściduttarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaḥ sākṣātkṛtaḥ| nāyaṃ mārgo bodheḥ| nāyaṃ mārga āyatyāṃ jātijarāmaraṇasaṃbhavānāmastaṃgamāya| syāttadanyo mārgo bodherāyatyāṃ jātijarāmaraṇaduḥkhasamudayānāmastaṃgamāyeti||
tasya me bhikṣava etadabhavat-yadahaṃ piturudyāne jambucchāyāyāṃ niṣaṇṇo viviktaṃ kāmairviviktaṃ pāpakairakuśalairdharmaiḥ savitarkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ prītisukhaṃ prathamaṃ dhyānamupasaṃpadya vyāhārṣaṃ yāvaccaturthadhyānamupasaṃpadya vyāhārṣam, syātsa mārgo bodherjātijarāmaraṇaduḥkhasamudāyānāmasaṃbhavāyāstaṃgamāyeti| tadanusāri ca me vijñānamabhūt| sa mārgo bodheriti||
tasya mamaitadabhūt-nāsau mārgaḥ śakyaḥ evaṃ daurbalyaprāptenābhisaṃboddhum| sacetpunarahamabhijñājñānabalenaiva lūhaṃ durbalakāya eva bodhimaṇḍamupasaṃkrameyam, na me paścimā janatā anukampitā syāt| na caiṣa mārgo bodheḥ| yannvahamaudārikamāhāramāhṛtya kāyabalasthāmaṃ saṃjanayya paścādbodhimaṇḍamupasaṃkrameyam||
tatra bhikṣavo ye te lūhādhimuktā devaputrāste mama cetasaścetasaiva parivitarkamājñāya yenāhaṃ tenopasaṃkramya māmevamāhuḥ-mā sma tvaṃ satpuruṣa audārikamāhāramāhareḥ| vayaṃ te romakūpairojaḥ prakṣepsyāma iti||
tasya me bhikṣava etadabhūt-ahaṃ khalvanaśana ityātmānaṃ pratijāne, sāmantāśca me gocaragrāmavāsino janā evaṃ saṃjānante sma yathānaśanaḥ śramaṇo gautamaḥ| itīva me khalu lūhādhimuktā devaputrā romakūpairojaḥ prakṣipanti| sa mama paramo mṛṣāvādaḥ syāt| tato bodhisattvo mṛṣāvādaparihārārthaṃ tān devaputrān pratikṣipyaudārikamāhāramāhartu cittaṃ nāmayati sma||
iti hi bhikṣavaḥ ṣaḍvarṣavratatapaḥsamuttīrṇo bodhisattvo'smādāsanādutthāyaudārikamāhāramāhariṣyāmīti vācaṃ niścārayati sma| tadyathā phāṇīkṛtaṃ mudgayūṣaṃ hareṇukayūṣaṃ mathyodanakulmāṣamiti||
atha khalu bhikṣavaḥ pañcānāṃ bhadravargīyānāmetadabhūt-tayāpi tāvaccaryayā tayāpi tāvatpratipadā śramaṇena gautamena na śakitaṃ kiṃciduttarimanuṣyadharmādalamāryajñānadarśanaviśeṣaṃ sākṣātkartum, kiṃ punaretarhi audārikamāhāramāharan sukhallikānuyogamanuyukto viharan| avyakto bālo'yamiti ca manyamānā bodhisattvasyāntikātprakrāman| te vārāṇasīṃ gatvā ṛṣipatane mṛgadāve vyāhārṣuḥ||
tatra bodhisattvamādita eva duṣkaracaryāṃ carantaṃ daśa grāmikaduhitaraḥ kumārya upagacchan darśanāya vandanāya paryupāsanāya ca| tairapi pañcakairbhadravargīyairupasthito'bhūt| ekakolatilataṇḍulapradānena ca pratipādito'bhūt| balā ca nāma dārikā balaguptā ca supriyā ca vijayasenā ca atimuktakamalā ca sundarī ca kumbhakārī ca uluvillikā ca jaṭilikā ca sujātā ca nāma grāmikaduhitāḥ| ābhiḥ kumārikābhirbodhisattvāya sarvāstā yūṣavidhāḥ kṛtvopanāmitā abhūvan| tāścābhyavahṛtya bodhisattvaḥ krameṇa gocaragrāme piṇḍāya caran varṇarūpabalavānabhūt| tadagreṇa bodhisattvaḥ sundaraḥ śramaṇo mahāśramaṇa ityācakṣate||
tatra ca bhikṣavaḥ sujātā grāmikaduhitā bodhisattvasya duṣkaracaryāṃ carataḥ ādita eva bodhisattvasya vratatapaḥsamuttāraṇārthaṃ śarīrasyāpyāyanahetośca pratidivasamaṣṭaśataṃ brāhmaṇānāṃ bhojayati sma| evaṃ ca praṇidadhāti sma-mama bhojanaṃ bhuktvā bodhisattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyeteti||
tasya me bhikṣavaḥ ṣaḍvarṣavyativṛttasya kāṣāyāṇi vastrāṇi parijīrṇānyabhūvan| tasya me bhikṣava etadabhūt-sacedahaṃ kaupīnapracchādanaṃ labheyam, śobhanaṃ syāt||
tena khalu punarbhikṣavaḥ samayena sujātāyā grāmikaduhiturdāsī rādhā nāma kālagatābhūt| sā śāṇakaiḥ pariveṣṭya śmaśānamapakṛṣya parityaktābhut| tadahamevādrākṣīt pāṃśukūlam| tato'haṃ tatpāṃśukūlaṃ vāmena pādenākramya dakṣiṇaṃ hastaṃ prasāryāvanato'bhūttadrahītum|
atha bhaumā devā antarīkṣāṇāṃ devānāṃ ghoṣamanuśrāvayanti sma-āścaryaṃ mārṣā adbhutamidaṃ mārṣāḥ| yatra hi nāmaivaṃ mahārājakulaprasūtasya cakravartirājyaparityāginaḥ pāṃśukūle cittaṃ natamiti| antarīkṣā devā bhaumānāṃ devānāṃ śabdaṃ śratvā cāturmahārājikānāṃ devānāṃ ghoṣamudīrayanti sma| cāturmahārājikā devāstrāyatriṃśataḥ| trāyatriṃśā yāmānām| yāmāstuṣitānām| tuṣitā nirmāṇaratīnām| nirmāṇaratayaḥ paranirmitavaśavartinām| paranirmitavaśavartino yāvad brahmakāyikānām| iti hi bhikṣavastatkṣaṇaṃ tallavaṃ tanmuhūrtaṃ yāvadakaniṣṭhabhuvanādekaghoṣa ekasaṃnirnādo'bhyudgato'bhūt āścaryamidaṃ mārṣā adbhutamidam| yatra hi nāmaivaṃ mahārājakulaprasūtasya cakravartirājyaparityāginaḥ pāṃśukūle cittaṃ natamiti||
atha bodhisattvasya punarapyetadabhavat-labdhaṃ mayā pāṃśukūlam| sacedudakaṃ labheyam, śobhanaṃ syāditi| tatastatraiva devatā pāṇinā mahīṃ parāhanti sma| tatra puṣkariṇī prādurabhūt| adyāpi sā pāṇihateti puṣkariṇī saṃjñāyate||
punarapi bodhisattvasyaitadabhavat-labdhaṃ mayā pānīyam| sacecchilāṃ labheyam, yatredaṃ pāṃśukūlaṃ prakṣālayeyam, śobhanaṃ syāt| atha tatraiva śakreṇa śilā tatkṣaṇamevopanikṣiptābhūt| tato bodhisattvastatpāṃśukūlaṃ prakṣālayati sma||
atha śakro devarājo bodhisattvamevamāha-dadasvedaṃ satpuruṣa mahyam| ahaṃ prakṣālayiṣyāmīti| tato bodhisattvaḥ svayaṃkāritāṃ pravrajyāyāḥ saṃdarśayituṃ tatpāṃśukūlaṃ śakrasyādatvā svayameva prakṣālayati sma| sa śrāntaḥ klāntakāyo'vatīrya puṣkariṇīmuttariṣyāmīti| māreṇa ca pāpīyasā īrṣyādharmaparītena puṣkariṇyā atyucchritāni taṭāni nirmitānyabhūvan| tasyāśca puṣkariṇyāstīre mahān kukubhapādapaḥ| tatra devatāṃ bodhisattvo lokānuvṛttyā devatānugrahārthaṃ cābravīt-āhara devate vṛkṣaśākhāmiti| tayā vṛkṣaśākhāvanāmitābhūt| tāṃ bodhisattvo'balambyottarati sma| uttīrya ca tasya kakubhapādapasyādhastāttatpāṃśukūlaṃ saṃghāṭīkṛtya āsīvyati sma| adyāpi tat pāṃśukūlaṃ sīvanamityevaṃ saṃjñāyate sma||
atha vimalaprabho nāma śuddhāvāsakāyiko devaputraḥ, sa divyāni cīvarāṇi kāṣāyaraṅgaraktāni kalpikāni śramaṇasārūpyāṇi bodhisattvāyopanāmayati sma| bodhisattvaśca tāni gṛhītvā pūrvāhṇe nivāsya saṃghāṭīprāvṛtya gocaragrāmābhimukho'bhut||
tatra devatābhirurubilvāsenāpatigrāmake nandikagrāmikaduhituḥ sujātāyā ārocitamabhūdardharātrasamaye-yadarthaṃ tvaṃ mahāyajñaṃ yajase tasmādvratāduttīrṇaḥ saḥ| subhagamaudārikamāhāramāhariṣyati| tvayā ca pūrve praṇidhānaṃ kṛtam-mama bhojanaṃ bhuktvā bodhisattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbudhyeta iti| yatte karaṇīyaṃ tatkuruṣveti|
atha khalu bhikṣavaḥ sujātā nandikagrāmaduhitā teṣāṃ devatānāṃ tadvacanaṃ śrutvā śīghraṃ gosahasrasya kṣīrātsaptakṛtsāroddhṛtādagryamojomaṇḍaṃ gṛhṇīte sma| gṛhītvā ca sā tatkṣīra(mabhinavama)bhinavaistaṇḍulairabhinavāyāṃ sthālyāmabhinavāṃ cullīmupalipya tadbhojanaṃ sādhayati sma| tasmiṃśca sādhyamāne imāni pūrvanimittāni saṃdṛśyante sma-tasmin khalvapi kṣīre śrīvatsasvastikanandyāvartapadmavardhamānādīni maṅgalyāni saṃdṛśyante sma| tatastasyā etadabhūt-yādṛśānīmāni pūrvanimittāni saṃdṛśyante, niḥsaṃśayamidaṃ bhojanaṃ bhuktvā bodhisattvo'nuttarāṃ samyaksaṃbodhiṃ prāpsyati| sāmudrajñānavidhijñaśca naimittikastaṃ pradeśaṃ prāpto'bhūt| so'pi tathaivāmṛtādhigamanameva vyākṛtavān| tataḥ sujātā taṃ pāyasaṃ pakvaṃ sthaṇḍilamupalipya puṣpairavakīrya gandhodakenābhyukṣya āsanaṃ prajñāpya satkṛtyottarāṃ nāma ceṭīmāmantrayate sma-gacchottare brāhmaṇamānaya| ahamidaṃ madhupāyasamavalokayāmi| sādhvārya iti pratiśrutya uttarā pūrvāṃ diśamagamat| sā tatra bodhisattvaṃ paśyati sma| tathaiva dakṣiṇām| bodhisattvameva paśyati sma| evaṃ paścimāmuttarāmeva diśaṃ gacchati sma, tatra tatra bodhisattvamevādrākṣīt| tena khalu punaḥ samayena śuddhāvāsakāyikairdevaputraiḥ sarve'nyatīrthikā nigṛhītā abhūvan| na kaścit saṃdṛśyate sma| tataḥ sā āgatvā svāminīmevamāha-na khalvārye anyaḥ kaścid dṛśyate śramaṇo vā brāhmaṇo vā, anyatra yato yata eva gacchāmi, tatra tatra śramaṇameva sundaraṃ paśyāmi| sujātā āha-gacchottare sa eva brāhmaṇaḥ, sa eva śramaṇaḥ| tasyaivārthe'yamārambhaḥ| tamevānayeti| sādhvārye ityuttarā gatvā bodhisattvasya caraṇayoḥ praṇipatya sujātāyā nāmnopanimantrayate sma| tato bhikṣavo bodhisattvaḥ sujātāyā grāmikaduhiturniveśanaṃ gatvā prajñapta evāsane nyaṣīdat| atha khalu bhikṣavaḥ sujātā grāmikaduhitā suvarṇamayīṃ pātrīṃ madhupāyasapūrṇāṃ bodhisattvasyopanāmayati sma||
atha bodhisattvasyaitadabhavat-yādṛśamidaṃ sujātayā bhojanamupanāmitam, niḥsaṃśayamahamadyainaṃ bhojanaṃ bhuktvā anuttarāṃ samyaksaṃbodhimabhisaṃbhotsyate||
atha bodhisattvastadbhojanaṃ pratigṛhya sujātāṃ grāmikaduhitarametadavocat-iyaṃ bhagini suvarṇapātrī| kiṃ kriyatām? sā āha-tavaiva bhavatviti| bodhisattva āha-na mamedṛśena bhājanena prayojanam| sujātā āha-yatheṣṭaṃ kriyatām| nāhaṃ vinā bhājanena kasyacidbhojanaṃ prayacchāmi||
atha bodhisattvastaṃ piṇḍapātramādāyorubilvāyā niṣkramya nāganadīṃ pūrvāhṇakālasamaye nadīṃ nairañjanāmupasaṃkramya taṃ piṇḍapātraṃ cīvarāṇi caikānte nikṣipya nadīṃ nairañjanāmavatarati sma gātrāṇi śītalīkartum||
bodhisattvasya khalu punarbhikṣavaḥ snāyato'nekāni devaputraśatasahasrāṇi divyāgurucandanacūrṇavilepanairnadīmāloḍayanti sma| divyāni ca nānāvarṇāni kusumāni jale kṣipanti sma yaduta bodhisattvasya pūjākarmaṇe||
tena khalu punaḥ samayena nairañjanā nadī divyairgandhaiḥ puṣpaiśca samākulā vahati sma| yena ca gandhodakena bodhisattvaḥ snāto'bhūt, taṃ devaputrakoṭīniyutaśatasahasrāṇyabhyutkṣipya svakasvakāni bhavanāni nayanti sma caityārthaṃ pūjārthaṃ ca||
yāni ca bodhisattvasya keśaśmaśrūṇyabhūvan, tāni sarvāṇi sujātā grāmikaduhitā maṅgalyānīti kṛtvā caityārthaṃ pūjārthaṃ ca parigṛhṇīte sma||
nadyuttīrṇaśca bodhisattvaḥ pulinaṃ nirīkṣate sma upaveṣṭukāmaḥ| atha yā nairañjanāyāṃ nadyāṃ nāgakanyā sā dharaṇitalādabhyudgabhya maṇimayaṃ (manoramaṃ) bhadrāsanaṃ bodhisattvāyopanāmayati sma| tatra bodhisattvo niṣadya yāvadarthaṃ taṃ madhupāyasaṃ paribhuṅkte sma sujātāyā grāmikaduhituranukampāmupādāya| paribhujya ca tāṃ suvarṇapātrīmanapekṣo vāriṇi prākṣipati sma| kṣiptamātrāṃ ca tāṃ sāgaro nāgarājaścittikārabahumānajāto gṛhītvā svabhavanābhimukhaḥ prasthito'bhut pūjārheti kṛtvā| atha daśaśatanayanaḥ puraṃdaro garuḍarūpamabhinirmāya vajratuṇḍo bhūtvā sāgarasya nāgarājasyāntikāttāṃ suvarṇapātrīṃ hartumārabdhaḥ| yadā na śaknoti sma, tadā svarūpeṇādareṇa yācitvā trāyatriṃśadbhavanaṃ nītavān pūjārthaṃ caityārthaṃ ca| nītvā pātrīyātrāṃ nāma parvaṇi pravartitavān| adyāpi ca trāyatriṃśeṣu deveṣu pratisaṃvatsaraṃ pātrīmaho vartate| tacca bhadrāsanaṃ tayaiva nāgakanyayā parigṛhītaṃ caityārthaṃ pūjārthaṃ ca||
samantaparibhuktaśca bhikṣavo bodhisattvenaudārika āhāraḥ| atha tatkṣaṇameva bodhisattvasya puṇyabalena prajñābalena pūrvikā kāye śubhavarṇapuṣkaratā prādurabhūt| dvātriṃśacca mahāpuruṣalakṣaṇāni aśītiścānuvyañjanāni vyāmaprabhatā ca| tatredamucyate—
ṣaḍvarṣa vrata uttaritva bhagavān evaṃ matiṃ cintayan
so'haṃ dhyānaabhijñajñānabalavānevaṃ kṛśāṅgo'pi san|
gaccheyaṃ drumarājamūlaviṭapaṃ sarvajñatāṃ buddhituṃ
no me syādanukampitā hi janatā evaṃ bhavet paścimā||23||
yattvaudārika bhuktva bhojanavaraṃ kāye balaṃ kṛtvanā
gaccheyaṃ drumarājamūlaviṭapaṃ sarvajñatāṃ budhyitum|
mā haivetvarapuṇya devamanujā lūhena jñānekṣiṇo
no śaktā siya budhyanāya amṛtaṃ kāyena te durbalāḥ||24||
sā ca grāmikadhīta pūrvacaritā nāmnā sujātā iti
yajñā nityu yajāti evamanasā siddhe vrataṃ nāyake|
sā devāna niśāmya codana tadā gṛhyā madhūpāyasaṃ
upagamyā naditīri hṛṣṭamanasā nairañjanāyāḥ sthitā||25||
so cākalpasahasracīrṇacarito śāntapraśāntendriyo
devairnāgagaṇairṛṣī parivṛto āgatya nairañjanām|
tīrṇastāraku pārasattva matimāṃ snāne matiṃ cintayan
oruhyā nadi snāpi śuddhavimalo lokānukampī muniḥ||26||
devā koṭisahasra hṛṣṭamanasā gandhāmbu cūrṇāni ca
oruhyā nadi loḍayanti salilaṃ snānārtha sattvottame|
snānā snātvana bodhisattva vimalastīre sthitaḥ sūrataḥ
harṣurdevasahasra snānasalilaṃ pūjārtha sattvottame||27||
kāṣāyāni ca vastra nirmala śubhā tā devaputro dade
kalpīyāni ca saṃnivāsya bhagavāṃstīre hi nadyāḥ sthitaḥ|
nāgākanya udagra hṛṣṭamanasā bhadrāsanaṃ sā nyaṣīt
yatrāsau niṣasāda śāntamanaso lokasya cakṣuṣkaraḥ||28||
dattvā bhojanu sā sujāta matimāṃ svarṇāmaye bhājane
vanditvā caraṇāni sā pramuditā paribhuṅkṣva me sārathe|
bhuktvā bhojanu yāvadartha matimān pātrīṃ jale prākṣipat
tāṃ jagrāha puraṃdaraḥ suraguruḥ pūjāṃ kariṣyāmyaham||29||
yada bhuktaṃ ca jinena bhojanavaraṃ odārikaṃ tatkṣaṇe
tasyā kāyabalaṃ ca tejaśiriyā pūrvaṃ yathā saṃsthitam|
dharmā kṛtva kathā sujāta maruṇāṃ kṛtvā ca arthaṃ bahuṃ
siṃho haṃsagatirgajendragamano bodhidrumaṃ saṃsthitaḥ||30||
|| iti śrīlalitavistare nairañjanāparivarto nāmāṣṭādaśamo'dhyāyaḥ||